عصای طنز بر نیلِ دفاع ‌مقدس

نگاهی به جایگاه و نقش طنز در جبهه‌های جنگ

 

طنز، در میان ایرانیان همواره چون عصای موسی بوده که «هِیَ عَصَایَ أَتَوَکَّأُ عَلَیْهَا وَأَهُشُّ بِهَا عَلَىٰ غَنَمِی وَلِیَ فِیهَا مَآرِبُ أُخْرَىٰ»(طه – ۱۸) و خصوصیت متمایزکننده آن با جایگاه و کاربرد طنز در میان سایر ملل کهن، همان «مَآرِبُ أُخْرَىٰ» است. زیرا اولین و شاخص‌ترین کاربرد طنز، جلب و تمرکز توجه عمومی به نقطه‌ای یا ایرادی یا عدم تناسبی است که بنیان انسانیت یا جامعه انسانی را تهدید و تحدید می‌کند؛ اما بیش از این کاربرد، طنز برای ایرانیان استفاده‌های دیگری داشته است. این استفاده‌های دیگر، خصوصاً پس از ورود ادبیات عرب به ایران و جهش رو به کمال ادبیات پارسی با تکیه بر آن، بیش از پیش گستردگی و نمو یافت. یکی از این کاربردها نجات تاریخ از دست تاریخ‌نویسان درباری و فشار شاهان و حاکمان و صاحبان زر و زور بوده است. بیان حکایات و اشعار طنزآمیز که لایه پنهان ثبت تاریخ و افشای نقش افراد و جریانات تأثیرگذار هر دوره را با خود به قرن‌های آینده می‌برد، یکی از «استفاده‌های دیگر»ی است که ایرانیان از طنز می‌بُرده‌اند.

 

انتقال تجربه و فرهنگ به نسل آینده، آموزش احکام و مهارت‌های زندگی به جوانان، اصلاح رفتارهای غلط اجتماعی و خرافی و بسیاری دیگر از کاربردهایی که ایرانیان از طنز می‌بُرده‌اند نیز مؤید همین مطلب است. صدالبته «استفاده‌های دیگر» طنز نزد ایرانیان در این نوشته محدود نمی‌گنجد و ما نیز قصد بیان همه آنها را نداریم؛ اما نکته‌ای که منظور نگارنده این سطور است، اینکه علاوه بر همه استفاده‌هایی که برای عصای موسی توسط ایرانیان برشمردیم، هر جا که دشمن از پشت سر در تعاقب بوده و نیل خروشان در مقابل، راه را سد نموده، ایرانیان با عصای طنز راهی از میان نیل برای خود گشوده‌اند و پیش رفته‌اند. نمونه بارز این راهگشایی را می‌توان در هشت سال دفاع ‌مقدس دید.

 

مرحوم کیومرث صابری‌فومنی در دو کلمه حرف حساب که در همان سال‌های دفاع‌ مقدس، ستون ثابتی در روزنامه اطلاعات داشت می‌گوید: «من در مقام طنزنویس، به اصطلاح بچه‌های جبهه، تخریب‌چی هستم؛ اما در این تخریب هم، قصد حمایت و تأیید خوبی‌ها را دارم. یعنی با این هدف می‌نویسم.» گزیده دو کلمه حرف حساب گل آقا / سروش تهران ۱۳۷۰ چاپ دوم این همانی مورد استفاده «گل‌آقا»، مؤید حضور پررنگ طنز در جبهه و ارتباط دو سویه ادبیات شهر و جبهه از مدخل طنز است. طنز در جبهه‌های دفاع‌مقدس به گواهی خاطرات، کتاب‌ها و مقالات منتشر شده پس از آن، بسیار بیش از شهر و خلوت نشست‌های ادبی به کار می‌آمده است. کتاب‌هایی مثل: «فرهنگ جبهه» در سه جلد شوخ طبعی‌ها، پاتک تدارکاتی، جنگ دوست‌داشتنی، چشم‌های خردلی و بسیاری نوشته‌های داوود امیریان، اکبر صحرایی و دیگر نویسندگانی که اغلب، خودشان در صحنه‌های دفاع‌مقدس حضور داشتند و راوی طنازی جهادگران ایران اسلامی هستند.

 

شاید سوال این باشد که طنز و خنده را به جبهه وجنگ و خون چه‌کار؟ و اگر بخواهیم به صورت خلاصه به این سوال پاسخ دهیم، باید به موارد زیر اشاره کنیم. پیش از آن، باید یادآور شد که این موارد چه طنز مبتنی بر موقعیت بوده باشند و چه موقعیت طنزآمیز، غالباً ساخته و پرداخته خودِ رزمندگان و حاصل ذوق و معرفت آنها بوده است و چه بسا هنرمندانی که برای ارائه محتوای طنز در قالب‌های مختلف هنری در جبهه‌ها حضور می‌یافتند؛ اما داشته خویش بازنهاده و به کسب آنچه خلاقیت و ذوق رزمندگان خالقش بود، می‌پرداختند.

 

– شرایط نابرابر جنگ، چه از نظر امکانات و لوازم فنی و چه نیروی انسانی و شرایط محیطی، حفظ و ارتقای روحیه رزمندگان را دشوار و اغلب ناممکن می‌نمود. روحیه طنزپرداز ایرانیان و استفاده از طنز، بیش از هر عامل دیگری، به حفظ و ارتقای روحیه رزمندگان و گذر از بحران کمبودها کمک می‌کرد. کمبودهای موادغذایی، لباس، ملزومات پزشکی و… که شاید یک هزارم آنها در شرایط عادی، حرکت را از انسان سلب و او را متوقف کند. حفظ روحیه خانواده‌ها در پشت جبهه و تقویت قوای روحی آنها برای پشتیبانی رزمندگان را نیز می‌توان از کارکردهای طنز برشمرد.

 

– حضور رزمندگان از اقوام، نژاد و فرهنگ‌های مختلف ایرانی (حتی افغانستانی) در کنار هم و به اجبار جنگ، بدون آنکه فرصت و امکان کسب آشنایی‌ها و آمادگی‌های لازم را برای این برخورد و همزیستی فرهنگی داشته باشند، می‌توانست عامل بروز بسیاری ناهنجاری‌ها و درگیری‌ها شود. گرچه کلیت این مشکل، با وجود هدف مقدس واحد و نگاه همه رزمندگان به ولایت، فرصت بروز و ظهور نمی‌یافت؛ اما مسائل کوچک و خرده مشکلات فرهنگی، همواره می‌توانست باعث بروز مشکل و مانع حرکت جهادی رزمندگان شود که بخش اعظم آن به مدد طنز و نگاه طنازانه، از بین می‌رفت یا حل می‌شد.

 

– انسان هرچه بزرگ و قوی‌دل باشد باز هم خصوصیات ذاتی انسانی، وی را از ترس‌ها و کمبودها برحذر می‌دارد و دلش را در مواجهه با مرگ و نظایر آن می‌لرزاند؛ اما یکی از قوی‌ترین و مؤثرترین ابزارهای مقابله با این ترس‌ها و نگرانی‌ها و گذر از آنها بدون اثرپذیری منفی، استفاده از طنز است. به سخره گرفتن مرگ و ترس و به خنده گذشتن از کمبودها، هنری بود که جهادگران مسلمان هشت سال دفاع ‌مقدس از آن بهره بردند. در روزهایی که دشمن، به پشتوانه دنیایی از پول و تسلیحات، پاسخ یک گلوله تفنگ را با بارانی از موشک و خمپاره می‌داد و ما حتی سیم‌خاردار برای راه‌بند نداشتیم.

 

– یکی از تفاوت‌های اصلی و مهم دفاع ‌مقدس با دیگر جنگ‌های بزرگ و کوچک جهان، آن بود که رزمندگان فقط به فکر جنگیدن با دشمن متجاوز و راندن او از خاک وطن نبودند، بلکه از فرصت با هم بودن و نزدیکی به انسان‌های وارسته‌ای که به زودی پر می‌کشیدند، استفاده می‎کردند و به ارتقای عقیدتی و دینی خویش و یکدیگر می‌پرداختند و چه ابزاری برای آموزش فوری، مؤثر، ماندگار و کم‌هزینه، بهتر از طنز؟ آموزش احکام، اصول عقیدتی و معرفی الگوهای دینی برای زندگی بهتر و خدایی‌تر، همچنین اصلاح رفتارهای غلط و رفع شائبه‌ها و شبهه‌های ذهنی و عملکردی، با زبان طنز ممکن می‌گردید. این رویکرد که در قالب امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر تعریف و پی گرفته می‌شد، برای هم‌رزمان و هم‌سنگران از جنس طنز و فکاهه و لطیفه و برای مسئولین و مقامات کشوری و لشکری، گاه با هجو و هزل، دنبال می‌شد.

 

– تحقیر دشمن بیرونی و درونی، کوچک شماردن مکر ابلیس و شیطان بزرگ و حتی دشمن بعثی که در مقابل بود، از بزرگترین کاربردهای طنز در جبهه‌های دفاع ‌مقدس بود. حرکتی هوشمندانه و مؤثر، که هم‌زمان علاوه بر بالا بردن روحیه و انگیزه جبهه خودی، روحیه دشمن را تضعیف می‌کرد و امید او را به شکسته ‌شدن جبهه‌ها به سبب کمبودها و ناملایمات، به ناامیدی تبدیل می‌نمود. حرکتی که امید را با «لبخند بزن بسیجی» حق راهیان سه راه شهادت می‌دانست. برای نمونه، بد نیست این روایت را از کتاب پاتک تدارکاتی نوشته مجتبی سلطانی بخوانید:

 

«سپیده‌دم بود که دیدم کسی کلید به در انداخت و آهسته وارد شد. دیدم احمد است که با سروچشم مجروح، پاورچین پاورچین خودش را به اتاق رساند. گفتم خیر است ان‌شاء‌الله. چی شده؟ جاخورد. کمی مکث کرد و گفت: هیچی نیست مادر، پشه رفته بود تو چشمم، درش آوردن. لامپ را روشن کردم. دیدم ترکش‌ها جای سالم برای سرش نگذاشته‌اند. یکی از ترکش‌ها هم به چشمش خورده بود. اشک در چشمانم جمع شد. با این وجود خودم را کنترل کردم و گفتم: خدا این پشه‌ها رو لعنت کنه، عجب بلایی سرت آوردن، یادت باشه مادر از این به بعد با خودت پشه‌بند ببری» مجتبی سلطانی ۱۳۸۴ پاتک تدارکاتی قم نشر مجنون ص۴۳

 

منتشرشده در فصلنامه کتاب شیرازه

گردن شکسته فومنی در سه پرده

خیلی عصبانی بودم. ماهنامه «کتابهای ماه» مجانی بود و برای تازه معلم بی‌پولی مثل من، حکم کیمیا را داشت. حالا چندماه بود که به دستم نرسیده بود. نامه‌ای نوشتم و گلایه کردم. جواب، تایپ شده و امضادار آمد با یک بسته حاوی همه شماره‌های گذشته ماهنامه. شروع نامه اینطور بود:«نامه شیرین و طنزآمیز شما رسید…». کسی طنزنویسی من را تأیید کرده بود، آنهم تایپ شده. کسی که‌‎ ‌‏علی‌الاصول باید با صلاحیت می‌بود.

دانشجوی سال اول علوم سیاسی دانشگاه تهران بودم. بهمن سال ۱۳۴۰، تجمع دانشجویان در اعتراض به اصلاحات ارضی و تعطیلی مجلس شورای‌ملی، مورد حمله کماندوهای شاه قرارگرفت. دانشگاه تهران، پـُر از خون و کتابهای پاره و دختران و پسران مجروح و کشته بود. حتی به تعدادی از دختران دانشجو تجاوز شد. من هم کتک مفصلی خوردم و گردنم به شدت آسیب دید. با نام مستعار «گردن‌شکسته فومنی» شعری سرودم و برای هفته‌نامه توفیق فرستادم. هم چاپ شد و هم توفیق پیدایم کرد. صبحها درس می‌دادم و بعدازظهرها در توفیق مشغول بودم.

بعد از این واقعه، فاجعه پانزدهم خرداد ۴۲ بود. من آن روز در تهران خیابان ناصرخسرو و بوذرجمهری ومیدان ارک، شاهد قتل‌عام مردم بودم. اما هیچ حادثه‌ای تا هفدهم شهریور ۱۳۵۷ به اندازه فاجعه پانزدهم خرداد در من موثر نیافتاد. با خودم گفتم: «اگر چیزی را دیده‌ام چرا نگویم؟ و اگر ندیده‌ام، چگونه بگویم؟». اینطوری شد که هم نام مستعارم و هم کارم از واقعیت آمد. پس از مدتی کوتاه، تقریبا معاون‌‎ ‌‏حسین توفیق که سمت سردبیری هفته‌نامه توفیق را داشت، شدم. ‎ ‌‏صفحه‌های هفته‌نامه توفیق را می‌بستم. مطالب وارده و بعضاً مطالب‌‎ ‌‏اعضای هیأت تحریریه را اصلاح و آماده چاپ می‌کردم و خودم هم‌‎ ‌‏بعد‌ها ستون ثابتی را با عنوان «هشت روز هفته!» می‌نوشتم و تا روزی که‌‎ ‌‏توفیق برای همیشه توقیف شد(۱۳۵۰)، همکار ثابت آن بودم.

 

 

این مشاور فضول ما

رفتیم پیش امام، من که نه، آقای رجایی. رجایی گفت: آقا شما گفتید حرف نزن، ایشان[بنی صدر] ما را بمباران می‌کند، می‌نویسد، در روزنامه‌اش منتشرمی‌کند. اینها در تاریخ می‌ماند. من به احترام حرف شما حرف نمی‌زنم. اما این مشاور فضول ما این‌جوری می‌گوید. گفت: مشاور فضول تو درست می‌گوید. جواب بده ولی منتشر نکن.

گفته بودم: آقا من نامه می‌نویسم، مهر محرمانه می‌زنم پیش من یک نسخه می‌ماند، پیش او [بنی صدر]  یک نسخه می‌ماند. من ۵۰ سال دیگر جواب تاریخ را چه جوری بدهم؟ همه می‌گویند این [روزنامه]انقلاب اسلامی نوشت، کسی جوابش را نداد. ما ۵۰ سال دیگر می‌گوییم مردم، ما جوابش را دادیم و بنا بر حرف امام، آن را نگه داشتیم. گفت: من چه کار کنم از دست او[بنی صدر] که نه تقوی دارد، نه دین دارد، نه راست می‌گوید؟ . به هر حال نوشتیم. نامه‌ ها بعداً در کتاب «مکاتبات شهید رجایی با بنی صدر» چاپ شد. من کتابش کردم و ۱۲۰ هزار تا چاپ شد (در موقع خودش). رجایی شهید شد و کتاب را ندید. اما آقای خامنه‌ای در خطبه‌های نمازجمعه، به خاطر آن کتاب از من تقدیرکرد.

 

تا زنده نیستم

سه سال از دوم خرداد هفتادوشش و هیاهوی اصلاح‌طلبان زیر سایه عبای شکلاتی، گذشته بود. بعد از دولت هاشمی‌رفسنجانی، وعده‌های آزادی بیان، آزادی‌های سیاسی و آزادی‌های دیگر که خاتمی داده بود، مثل کلید روحانی؛ خوانده می‌شد، ولی دیده نمی‌شد! شماره‌های گل‌آقا که درآمد، بالایش یک بیت شعر جدید نوشته بود: یک زبان دارم دوتا دندان لَق/ می‌زنم تا «زنده هستم» حرف حق. این بیت تا آبان‌ماه همان سال، بیشتر دوام نیاورد. گل‌آقا «زنده هستم» را خط زد و بالایش نوشت: «تا می‌توانم». از آبان ۱۳۷۹ تا آبان ۱۳۸۱ همین «تا می‌توانم» بالای لوگوی گل‌آقا نشسته بود. اول، لرزان و بعد، واضح. در اولین سال دوره دوم ریاست‌جمهوری خاتمی، کیومرث صابری فومنی، دیگر «نتوانست» و پایان انتشار گل‌آقا را اعلام کرد. دوسال بعد، دیگر «زنده هم نبود» تا دلیل نتوانستن‌اش را بگوید.

منتشرشده در: ویژه نامه روزنامه ایران - اردیبهشت 1401

 

خفه زدگی خصوصی!

دکتر مدادتراش درباره «برخورد با منتقد»، پاسخ میدهد:

 

 شاید باورتان نشود، ولی ما دونوع نقد داریم. نقد خبری و نقد سوالی. نقد خبری همان نوع نقد است که منتقد بیکاری پیدا می شود و کار شما را نقد می کند. مثل همین ها که برای فیلم ها و کتابها می نویسند. در این نوع نقد لازم نیست شما «چه کنید»، زیرا منتقد حرفش را زده و نظرش را داده، پس حداکثر کاری که از شما بر می آید این است که مدرک تحصیلی و سوابق علمی او را با فشار زیر سوال ببرید یا جد و آبادش را با توجه به فرضیه داروین به عموم معرفی کنید.

حتی امکان فحش دادن در دایرکت و بلافاصله بلاک کردن طرف هم اخیراً اضافه شده است. پس از این کار هم می توانید با خریدن یک شاخه گل از دخترگلفروش سرچهارراه، وجدان نداشته تان را التیام دهید و برای رفتن به مراسم اُسکار پاپیون بزنید.

اما در مورد نقدهای سوالی، کار به همین راحتی ها نیست. نقدهای سوالی، نقدهایی هستند که منتقد، یک سوال درباره عملکرد شما مطرح می کند که اغلب هم مستند است متأسفانه. خُب! در این صورت دکترمدادتراش، یکی یا همه روشهای زیر را به شما پیشنهاد می کند:

 

1) روش دکتر قلعه نوعی!

اولین پیشنهاد ما این است که خودتان چیزی نگویید و به افق خیره شوید، اما با یک اشاره (که معمولا چشمک است) به بروبچ بگویید که طرف را ببرند بیرون و تا می خورد به او پاسخ دهند و آنقدر پاسخ به او بدهند تا قانع شود! به بروبچ بسپارید که از هیچ کوششی برای اختراع و ثبت فحش های جدید دریغ نورزند و حتما یادآوری کنید که قدر خلاقیت و تلاش آنها در راه غنای هرچه بیشتر فرهنگ لغات «کش دار» را خواهید دانست. یورش به صفحه فجازی منتقد و ترکاندن آن هم به عنوان پلان بی، پیشنهاد می شود(برای خرید اکانت فیک، عدد 60 را به 666 پیامک کنید).

 

2) روش دکتر الهی قمشه ای

در این روش، بازهم شما ساکت خواهید بود اما برخی دوستان و آشنایان که قبلاً با هم سر سُفره بوده اید یا الان هم سر سُفره هستید یا دوست دارند که با شما سرسُفره باشند، وارد میدان می شوند و به جای پاسخ دادن به سوال مطرح شده توسط منتقد، شهادت می دهند که شما همان شمس تبریزی معروف هستید و بعد از شرکت در مراسم شب هفت مولوی، برگشته اید!

یا اصلاً ملاصدرای شیرازی و حکیم طوسی از شاگردان نیمکت آخر کلاس شما بوده اند و این شما بودید که با دادن یک صفر کله گنده به هرکدامشان، موجب رشد و توسعه آنها را در علم و حکمت فراهم آورده اید. حتی می توانید بگویید که بگویند ماشین شما فولکس قورباغه ای یا فورد 1945 است.

استفاده از مثال فیل و پشه یا عقاب و پشه یا هرچیز دیگر و پشه، توصیه می شود. لازم به ذکر است که حتماً تأکید کنید که دوستان تأکید کنند که پشه خودشان هستند و شما آن چیز دیگر هستید!

 

3) روش دکتر خسرو معتضد

این روش پیشنهادی سرآشپز است! در این روش هم، لازم نیست به سوال مطرح شده جواب بدهید بلکه به مسئول دفتر(اگر ندارید منشی، اگر ندارید آبدارچی، اگر ندارید راننده اگر ندارید کافی نتِ سرکوچه) می سپارید برود ته و توی تاریخچه زندگی طرف را دربیاورد و هرجایش را که توانستید اعلان عمومی کنید. این اعلان، معمولاً با جمله «اینها همان هستند که...» آغاز می شود و در ادامه از کشته شدن هابیل تا خشک شدن دریاچه ساوه و خاموش شدن آتشکده پارس را به گردن منتقد مذکور می اندازید.

اگر در گذشته خودش چیز دندانگیری پیدا نشد که به دندان – ببخشید به دست – بگیرید، می توانید به تاریخچه زندگی و فعالیتهای برادر، خواهر، مادر و هرکدام از بستگان و دوستان و آشنایانش بپردازید. بازهم اگر چیزی پیدانشد، خودتان یکی از شاهکارهای خودتان یا هم گروهی ها را از کشو درآورید، به وی نسبت دهید، همان را پیراهن عثمان کنید و فحشتان را بدهید!

 

4) روش دکتر نجفی!

این روش آخر کمی (18-) است و ممکن است دلتان برندارد که دستتان به خون یک منتقد بدبخت آلوده شود. اما چاره چیست؟ خودش می خواست حواسش باشد و سوال نپرسد. اصلاً چه معنی دارد که کسی بیاید از شما سوال بپرسد؟!

در این روش، دو انتخاب دارید: یک اینکه 5گلوله توی اسلحه بدون مجوزتان بگذارید و دنبال منتقد بروید داخل حمام!

انتخاب دوم اینکه به مسئول دفترتان می گویید به دکتر زنگ بزند و اورا برای خوردن «همان همیشگی» به همان رستوران همیشگی در لواسان، دعوت کند. دکتر هم بعد از شام، خودش بلد است که چطور شکایت کند و از کدام نر و ماده قانون استفاده کند که منتقد را بدون قرار وثیقه بفرستند حبس تعزیری! چایی هم بهش ندهند حتی!